Katana là biểu tượng của các samurai Nhật Bản, một trong những tầng lớp chiến binh tinh nhuệ nhất thế giới. Trước thời của súng ống và đại bác thì thanh kiếm chính là vũ khí thượng tôn. Mọi quốc gia trên thế giới đều sử dụng kiếm trong suốt chiều dài lịch sử, nhưng có lẽ không một ai là không biết đến Kiếm nhật (nihonto) – loại kiếm được nhận dạng bởi hình dáng cong đặc trưng và được coi là loại kiếm hảo hạng, sắc bén nhất thế giới.

*** Chữ hán để chỉ Katana là 刀 nghĩa là Đao, một loại binh khí có 1 lưỡi sắc, thường có dạng cong và dùng để chém; còn từ 剣 nghĩa là Kiếm, thì chỉ loại binh khí có 2 lưỡi sắc, to bản và có dạng thẳng, thường dùng để đâm. Thế nên đúng ra, theo như định nghĩa ở trên thì Kiếm Nhật phải được gọi là Đao. Tuy nhiên, bài viết muốn để là Kiếm Nhật để quen gọi với cách gọi và cách hiểu của người Việt khi đề cập đến katana, wakizashi… và một phần để mọi người dễ mường tượng. Nhưng để cho chính xác, rất mong mọi người hiểu cho sự khác biệt về mặt ngôn ngữ này. ***

1. Cấu tạo

Tựu chung lại thì một thanh kiếm gồm có mấy bộ phận như sau:

 Saya: Bao kiếm

– Tsuka : Chuôi kiếm, là chỗ cầm kiếm, có cuốn vải (tạo ra các hình thoi đặc trưng của katana)

– Tsuba : Kiếm cách, ngăn cách giữa cán kiếm và thân kiếm

– Ha: lưỡi kiếm (cạnh sắc của kiếm)

– Mune: cạnh cùn của kiếm

– Menuki : một vật trang trí, cầu may được ở chuôi kiếm (bên dưới lớp vải) và chỉ để lộ họa tiết qua các lỗ hình thoi

– Habaki: một tấm thép ngăn cách phần chuôi với phần thân

– Monouchi: Phần thân trên sắc nhọn của thanh kiếm

– Hamon: vân kiếm, nằm trên lưỡi sắc của kiếm, xuất hiện do công nghề rèn kiếm thời đó.

THÁNG NĂM 16, 2015 BY TRẦN QUANG THANH [KIYOSHI]

[Mono101] Kiếm Nhật Nihonto

Katana là biểu tượng của các samurai Nhật Bản, một trong những tầng lớp chiến binh tinh nhuệ nhất thế giới. Trước thời của súng ống và đại bác thì thanh kiếm chính là vũ khí thượng tôn. Mọi quốc gia trên thế giới đều sử dụng kiếm trong suốt chiều dài lịch sử, nhưng có lẽ không một ai là không biết đến Kiếm nhật (nihonto) – loại kiếm được nhận dạng bởi hình dáng cong đặc trưng và được coi là loại kiếm hảo hạng, sắc bén nhất thế giới.

*** Chữ hán để chỉ Katana là 刀 nghĩa là Đao, một loại binh khí có 1 lưỡi sắc, thường có dạng cong và dùng để chém; còn từ 剣 nghĩa là Kiếm, thì chỉ loại binh khí có 2 lưỡi sắc, to bản và có dạng thẳng, thường dùng để đâm. Thế nên đúng ra, theo như định nghĩa ở trên thì Kiếm Nhật phải được gọi là Đao. Tuy nhiên, bài viết muốn để là Kiếm Nhật để quen gọi với cách gọi và cách hiểu của người Việt khi đề cập đến katana, wakizashi… và một phần để mọi người dễ mường tượng. Nhưng để cho chính xác, rất mong mọi người hiểu cho sự khác biệt về mặt ngôn ngữ này. ***

1. Cấu tạo

Tựu chung lại thì một thanh kiếm gồm có mấy bộ phận như sau:

– Saya: Bao kiếm

– Tsuka : Chuôi kiếm, là chỗ cầm kiếm, có cuốn vải (tạo ra các hình thoi đặc trưng của katana)

– Tsuba : Kiếm cách, ngăn cách giữa cán kiếm và thân kiếm

– Ha: lưỡi kiếm (cạnh sắc của kiếm)

– Mune: cạnh cùn của kiếm

– Menuki : một vật trang trí, cầu may được ở chuôi kiếm (bên dưới lớp vải) và chỉ để lộ họa tiết qua các lỗ hình thoi

– Habaki: một tấm thép ngăn cách phần chuôi với phần thân

– Monouchi: Phần thân trên sắc nhọn của thanh kiếm

– Hamon: vân kiếm, nằm trên lưỡi sắc của kiếm, xuất hiện do công nghề rèn kiếm thời đó.

 

 

 

 2. Phân loại

Katana thực chất là một trong số nhiều loại kiếm Nhật, tuy nhiên, do tính thông dụng của nó trong các tầng lớp Samurai nói chung và với người phương Tây khi lần đầu Nhật mở cửa nên người ta coi Katana để chỉ chung cho kiếm Nhật.

Tachi (太刀)

Đúng như tên gọi, “Thái đao” – đây là một loại kiếm có bề ngoài to bản. Là loại kiếm sớm nhất được các samurai sử dụng, ra đời vào khoảng cuối thế kỉ thứ 10. Thanh tachi được làm dài hơn bình thường, khoảng 70 – 80 cm. Khi giắt tachi bên hông thì lưỡi kiếm hướng xuống dưới, do cách đeo kiếm này thích hợp với kị binh. Về sau cách đeo kiếm này được gọi là “kiểu tachi” và cũng được nhiều phái kiếm sử dụng.

Katana (刀)

Katana (chữ Hán: 刀 “đao”) ra đời vào khoảng cuối thế kỉ 14, kế thừa và được cải tiến từ tachi. Katana ngắn hơn tachi, có độ dài khoảng 60 – 73 cm. Chính vì thế, katana tỏ ra cơ động hơn trong cận chiến và cách đeo kiếm lưỡi hướng lên trên ra đời. Katana dần thay thế tachi trong đời sống của các samurai và thường được đi chung với một thanh kiếm nữa nhỏ hơn, hợp lại thành một bộ daishou　(大小 – đại tiểu) thể hiện danh dự và đẳng cấp của một samurai. Katana dần được thế giới biết đến nhiều hơn vào thời Minh Trị (thế kỉ 19), khi mà nước Nhật tiếp nhận văn hóa phương Tây. Thời gian này cũng chứng kiến những cách thức hiện đại hơn trong việc rèn kiếm thay vì cách truyền thống.

Tantou ( 短刀)

 

Tantou hay “đoản đao” là một loại kiếm nhỏ, ngắn, dài từ 15 – 30 cm, có cả loại 1 lưỡi và loại 2 lưỡi. Tantou giống như một loại kiếm phòng thân, nhanh gọn và sắc, ở cự li gần nó có thể rạch nát tấm áo giáp hoặc nhanh chóng được rút ra để đỡ trong những tình huống hiểm nghèo, hay đi cùng với Tachi. Các Samurai thường để bên cạnh mình tantou khi ngủ để đề phòng thích khách.

Wakizashi ( 脇差 )

Wakizashi nghĩa đen là “kiếm đeo bên mình để hỗ trợ”. Wakizashi có độ dài từ 30 – 60 cm, được chia làm 2 loại. Một loại khá lớn, có độ dài xấp xỉ một thanh katana được gọi là Oowakizashi, và một loại nhỏ hơn, xấp xỉ Tantou được gọi là Kowakizashi. Thanh Oowakizashi thường đi cùng với Katana để hợp thành 1 daishou. Còn thanh Kowakizashi thường được sử dụng trong đánh cận chiến, được dùng để chặt đầu đối thủ hoặc sử dụng trong nghi lễ seppuku (mổ bụng tự sát). Wakizashi cũng thường được những người không phải samurai mang bên mình nhằm mục đích phòng thân.

Oodachi ( 大太刀 )

“Đại thái đao”. Đây là loại kiếm rất dài, từ 165 – 178 cm, được sử dụng trong các nghi lễ hiến tế, thờ thần và hầu như không được sử dụng để chiến đấu. Để làm ra thanh Ootachi mất rất nhiều thời gian và công sức, do độ dài ngoại cỡ của nó. Vì vậy, có rất ít thanh Oodachi được làm ra, chủ yếu để phục vụ các ngôi đền, chùa tại Nhật Bản hoặc để minh chứng cho sự giàu có của chủ sở hữu.

 

Nagamaki ( 長巻 )

Nagamaki nghĩa đen là “quấn dài”, dùng để chỉ những thành kiếm với chuôi kiếm (tsuka) rất dài. Nagamaki có cách cầm giống với katana và tay phải luôn luôn đặt sát với kiếm cách (miếng phân cách giữa thân kiếm và chuôi kiếm). Nagamaki rất hiệu quả khi đánh với kị binh vì dễ dàng làm họ ngã ngựa. Nagamaki cũng được coi là vũ khí ưa thích của Oda Nobunaga.

 

Naginata ( 薙刀 )

 

Naginata giống giáo hơn là giống kiếm, cũng được coi là biểu tượng cho thời samurai bởi naginata được dùng rất nhiều trên chiến trường, lính bộ binh sẽ giơ ngang naginata tiến về phía trước, mở đường tiến quân. Naginata là một loại vũ khí dùng để phòng thủ rất tốt, nên ngoài các samurai, giới tăng binh ( người tu hành nhưng luyện võ/ kiếm để bảo vệ chùa) và phụ nữ cũng ưa dùng naginata để luyện tập và sử dụng. Naginatajutsu là một môn võ luyện cách sử dụng naginata, và người tham gia phần lớn là phụ nữ.

3. Rèn kiếm

Nếu như kiếm châu Âu chỉ có một lưỡi thép duy nhất thì kiếm Nhật được làm nên từ một loại sắt đã được tinh chế gọi là tamahagane và công đoạn rèn kiếm rất phức tạp. Chủ yếu là đập, tán nhỏ miếng sắt rồi gập lại, nung nóng, rồi lại đập, gập, nung… đến 1 mức mà từ 1 cục sắt được tán lại thành một thanh dài và dẹt, sau đó họ tiếp tục các công đoạn nung, mài,… để ra một thanh kiếm thành phẩm.

 

Nét cong của thanh kiếm Nhật không phải chỉ do kỹ thuật rèn hay đập mà còn là một biểu trưng văn hoá xuất hiện trên nhiều công trình truyền thống khác, từ mái cong trên đền đài, chùa chiền, cung điện, kể cả thư pháp. Người Nhật vẫn cho rằng nếu đúc một thanh kiếm thẳng băng thì không những thô kệch mà còn quá thực dụng, không nói lên tính nghệ thuật của người võ sĩ. Chính vì thế, họ luôn luôn tạo những đường cong, uốn lên lượn xuống để biến một vũ khí chiến đấu thành một tác phẩm.

Nhắc đến nghề rèn kiếm, không thể không nhắc đến Masamune và Muramasa, 2 bậc thầy rèn kiếm trong lịch sử.

Những thanh kiếm của Masamune luôn đẹp và cực kì sắc bén mặc dù khi đó thép rèn kiếm có chất lượng rất tồi. Ông được xem là người đã đem lại sự hoàn hảo cho nghệ thuật rèn kiếm.

Mỗi thanh gươm của Masamune làm ra luôn được đặt tên và là một tác phẩm nghệ thuật. Biểu tượng của lãnh chúa Tokugawa, thanh gươm “Honjo Masamune”, là một trong những thanh gươm nổi tiếng nhất của Masamune.

Những thanh gươm của Masamune thường rất khác biệt với các tác phẩm của Muramasa một thợ rèn kiếm nổi tiếng khác của Nhật Bản. Nhiều tài liệu đã cho rằng Muramasa là học trò của Masamune nhưng thực chất hai ông không sống cùng thời. Muramasa bắt đầu nổi tiếng trong những năm đầu thế kỉ 15. Trong các trò chơi, Muramasa thường là những thanh ma kiếm khát máu, trong khi Masamune lại là thánh kiếm tiêu diệt cái ác.

Có một câu chuyện kể về cuộc thi giữa Muramasa và Masamune xem ai là người rèn kiếm giỏi nhất. Cả hai đều làm việc không mệt mỏi để hoàn thiện tác phẩm của mình. Sau khi hoàn thành cả hai thanh gươm được đem ra thử nghiệm. Thanh gươm của Muramasa có tên là Juuchi Yosamu (10.000 đêm lạnh) và của Masamune là Yawaraka-Te (Bàn tay nhân ái).

Người ta cắm chúng xuống một dòng suối. Thanh gươm của Muramasa cắt tất cả những gì lướt qua nó từ lá cây, những con cá thậm chí còn chia đôi cả dòng nước. Còn thanh kiếm của Masamune thì không cắt bất cứ thứ gì. Sau khi thấy kết quả Muramasa đã lên tiếng cười nhạo cho rằng tài nghệ của Masamune quá kém cỏi.

Nhưng một nhà sư sau khi chứng kiến cuộc thi đã giải thích: thanh gươm đầu tiên cắt tất cả là một thanh gươm sắc nhưng nó là thanh gươm khát máu, không phân biệt được người tốt kẻ xấu. Thanh gươm thứ hai là mới thực sự là thanh gươm báu vì nó không làm tổn thương đến những sinh linh vô tội.

4. Thử kiếm

Thử kiếm hay Tameshigiri (試し斬り) trở nên phổ biến vào thời Edo. Vào thời đó, để thử độ sắc của kiếm, người ta chém các cành trúc, hoặc các goza (hình nhân bện bằng rơm). Ngoài ra các samurai thời xưa còn thử kiếm lên các tử thi hoặc tử tù chờ hành quyết. Khi thử trên người, người ta hay chém nạn nhân theo một đường chéo từ vai xổ xuống hông bên kia (O-kesa) hoặc chém xổ dọc từ trên xuống, cắt đôi người (Kesa-giri).

Có chuyện kể rằng một tử tù đang chuẩn bị nhận án Kesa-giri đã bình thản mà đùa rằng, nếu biết trước sẽ bị hành hình kiểu này, ta đã nuốt một hòn đá to vào bụng để làm hỏng thanh kiếm.

Ngày nay thì người ta chỉ chém thử lên các goza. Và tập trung hơn vào thử trình độ kiếm thuật của người sử dụng thay vì thử kiếm, và vì thế nó còn được gọi là Shizan để phân biệt với cách thử kiếm thời xưa.